Америцки руснаци през свою пресу.pdf Руснаци ше почали насельовац на сиверни америцки континент од1860. року, перше до Зєдинєних Америцких Державох, а потим до Ка- нади. Понеже америцки власци до статистики уселєнцох уношели лєм податки о жеми походзеня (од 1889. року назначує ше и националну припадносц), руски пионире насельованя Америки найчастейше ше означовали як Руси, Мадяре, Австриянци, Поляци. Пре тоти причини, урядова америцка документация нє достаточна же би ше утвердзело точне число руского жительства1. Спрам податкох о висельованю зоз крайох у Европи дзе жили и по податкох о вирнїкох америцких церков- них парохийох, лєм у ЗАД до 1914. року було медзи 125.000 и 150.000Руснацох2. Нєшка ше трима же у Америки єст коло 700.000 Руснацох, алє ше вони розлично декларую: спрам жеми походзеня блїзших пред- кох, спрам вирскей припадносци, спрам етнїчних назвох руского жи- тельства3.До Канади, починаюци од 1891. року та по конєц Першей шветовей войни, населєли ше коло 170.000 Карпатянє, преважно зоз Галичини и Буковини, алє и других обласцох дакедишнєй Австро-Угорскей. Ка- надским власцом ше приявйовали под меном «Руснаци» (Ruthenians). Медзи двома шветовима войнами приселєли ше ище коло 68.000, а по Другей шветовей войни коло 34.000, приношаци нове мено «Українци», часто ше нє одрекаюци анї од старого мена4 .Медзи 1860. и 1910. роком Руснаци по чишлє висельованя з Угорс-кей до Америки заберали треце место, после Нємцох и Словацох, та спрам податкох хтори поровновала Мария Маєр, Руснаци 1900. року у Угорскей творели лєм 2,5% цалого жительства, а у рамикох висельо- ваня 3,8%5. Aнґлийски журналист Сетон-Ватсон, вельки поборнїк за национални права Славянох у Габзбурґскей монархиї, на концу пре- шлого и на початку того вику тиж зазначел же зменшани прирост рус- кого жительства («року 1880. их було 353.229, року 1890. було 379.786, а 1900. року 423.159»)6. Нови виглєдованя тиж окончовал А. Баран, приходзаци до заключеня же гоч угорски жридла податкох вецейраз приноша розлични числа, висельованє мало високи ступень, окреме при руским жительстве7.Векши ґрупи руского жительства до Америки приходзели понайве- цей медзи 1880. и 1890. роком, у периодзе медзи двома войнами, такойÈþ ñòîðèÿ ðóñèíîâ157по Другей шветовей войни и тераз од шейдзешатих рокох. Углавним, найвекша часц уселєнцох була мотивована зоз економским положень- ом у старим краю и можлївосцу лєпшого заробку у индустрийних аме- рицких центрох. Миґрация, усельованє политичного характеру було векшином по Першей и окреме по Другей шветовей войни. Медзи 1820. и 1896. роком миґрация мала и вирски характер8.Руснаци у ЗАД концентровани у сиверовосточних и сивероцентрал- них державох Конектикит, Ню Йорк, Ню Джерси и Пенсилвания, по- тим Огайо, Индияна и Мичиґен, та аж на заходзе у Минесоти. У Кана- ди су понайвецей у держави Онтарио, алє тиж так и у Алберти, Квебе- ку и Британскей Колумбиї. Попри векших, концентрованих ґрупох, жию и по даскельо фамелиї або аж и поєдинєчно.Населєнци до Канади преважно були землєдїлци и кажди други-тре- ци одходзел до широкей прериї у провинцийох Манитоба, Саскачеван и Алберта, дзе канадска влада 160 акри (6,4 гектари) пустей жеми пре- давала за дзешец долари. Лєм политични вибеженци глєдали воєну службу. У Галичини була орґанизована окремна кампаня за селїдбу до Канади (укапчани до нєй бул и познати културни роботнїк Иван Фран- ко). Кампаню розпочал Йосиф Олексив, аґроном и публицист. Вон на- щивел Канаду, презнал ше о условийох живота и можлївосцох за насе- льованє зоз Галичини, та написал два кнїжки: «О шлєбодней жеми» и«О емиґрациї». Розпочало масовне пресельованє и перша канадска колония, Єдна Стар 1895. року так нагло поросла же ше почали твориц нови. По 1914. рок створени прави блок таких колонийох у заходних обласцох Канади, од Алберти, през Ростери и Йорктон-Канора дист- рикт у Саскачевану, по Дафин, Интер Лейк и Пис Ривер на другим краю Алберти. Велї з перших приселєнцох нє мали средства купиц жем, та поставали физични роботнїки у вельких городох або у рудоко- пох и пиларньох на Роки гори, у сиверним Онтарию, Квебеку и на островe Капе Бретон. Медзи нїма ше затримало и єдно число Русна- цох зоз Бачкей и Сриму (поєдинци, як Дюра Папуґа зоз Едмонтону ноши почесне мено «пионира насельованя Дзивого заходу Канади»).Рахуюци директних потомкох тих руских уселєнцох котри пришли зоз старого краю, мож повесц же Руснаци розшати по цалим сиверно- америцким континенту9.Од самого початку у америцких руских колонийох було орґанизова-не комуникованє през пресу, т.є. средства информованя. Преса, новини були важне средство отримованя националного духа, чувства колек- тивней сиґурносци и виражованя класно-политичних и релиґийних ста- новискох и опредзелєньох. Окрем у поглядзе културней ориєнтациї, руска преса мала улогу концентрованя, алє и розбиваня Руснацох, бо ше дер- жавна подзелєносц у старим краю, политични гимбаня у Европи, алє и158 2007, № 2 (8)у Америки, як и розлични социялни потреби и намаганя одражовали на ушорйовацку политику и на обєктивни тираж виданьох. Окреме подзе- лєносц на припадносц ґу Католїцкей и ґу Православней церкви америц- ких Руснацох розпинала у векшей мири як у старим краю и у преси заберала вецей места як були реални потреби од котрих завишело тир- ваце пестованє рускей заєднїци.Найстарши руски новини у Америки зявели ше 1886. року под назву«Америка - орґан руских преселєнцох Галичини та Венгриї». Од са- мого початку, и попри амбициозних цильох яки означени уж у самей назви, були локалного значеня, за руске жительство у Шенендоки, де- жава Пенсилвания. Престали виходзиц о штири роки, 1890.Найтиражнєйши и по длужини виходзеня на першим месце«Американскiй русскiй вестник». Новини почали виходзиц 1892. року як тижньовнїк, потим виходзели два раз и три раз до тижня, а по Дру- гей шветовей войни лєм раз у двох тижньох. Назва им пременєна 1952. року на «Chatolic Union Messenger» и под таку анґлийску назву виходза и нєшка. Їх перши и длугорочни редактор бул Павло Й. Нашкович (1852-1914), народзени у Ужгородзе. До ЗАД Нашкович пришол 1891. року, а уж идуцого року постал редактор «Американского русского вестника» и полни двацец два роки ше намагал зачувац у тих новинох руски дух и нєзависносц од моцного уплїву священства.Найвецей читачох «Американскiй русскiй вестник» мал у чаше медзи двома шветовима войнами. Друковани є у 100.000 прикладнїкох, бо Греко-католїцки союз, чий вон бул глашнїк, мал теди коло 123.000 чле- нох. Написи у тих новинох були преважно о: 1) руских националних питаньох; 2) Грекокатолїцкей церкви; 3) социялним, политичним и еко- номским живоце Руснацох у Америки и Европи и 4) рижних реакцийох на дзепоєдни явни питаня. У новинох тиж так була стаємна рубрика за тих цо глєдаю дакого од своєй родзини або познатих. Вшелїяк, скоро стаємне место мала релиґийна часц и литературни написи, преважно проза.Други новини, преса америцких Руснацох у сущносци почали виход- зиц як реакция на ушорйовацку политику у «Американским русским вестнику», котра нє могла буц нєутрална на национални, политични, социялни и релиґийни питаня. Зоз реакциї на кажде з тих питаньох и становискох редакциї «Американского русского вестника» ґу нїм, на- ставали нови струї хтори понайвецей, кед мали орґанизовану основу, почали видавац свойо новини як средство за виражованє власних ста- новискох и цильох. На таки способ, америцки Руснаци од перших ро- кох насельованя до Америки (ЗАД и Канади) по нєшка, на анґлийским и часточнє або у цалосци на своїм руским язику видавали 15 дньово и тижньово новини, коло 40 часописи и прейґ 10 рочни алманахи10.Èþ ñòîðèÿ ðóñèíîâ159Характеристични виданяПопри «Американского русского вестника», котри гоч и под дакус вименєну назву виходзи по нєшка, скоро од початку вєдно з нїм, алє як реакция на тоти новини, виходзи «Свит» (од 1894. по нєшка). Видава- тельна политика «Свиту» виходзи зоз стновиска же Руснаци часц вель- кого руского народу, а часточнє и зоз православного християнского вирского опредзелєня редакциї. Познєйше зоз таким националним и вирским опредзелєньом виходза новини «Правда» (од 1902. року по нєшка), «Православни русски вестник» (1915-1917) и «Русский вест- ник» (1917. по нєшка). Православни Руснаци мали и други свойо нови- ни локалного значеня, як наприклад «Православни гласнїк» (1952. по нєшка).Понеже америцка руска преса скоро у цалосци вязана за национални (братски) и церковни орґанизациї, новини унапрямени ґу одредзеним читачом. Єдино новини «День» (1922-26) и часопис «Карпато-руски Американєц» (1978. по нєшка) нє вязани за таки способ орґанизованя.«День» були єдини руски новини у Америки котри виходзели кажди дзень. Редактор Михал Ганчин ше намагал же би тоти новини прино- шели висти зоз шветовей политичней и привредней сцени, информациї значни за живот емиґрантох, окреме Руснацох, и понайвецей висти зоз старих руских крайох. «Карпато-руски Американєц», як тримешачнїк, спада ґу часописом чия задача толковац прикмети рускей култури и помагац младим америцким поколєньом же би цо вецей дознавали о своєй националней прешлосци.Медзи америцкима Руснацами окремну орґанизацию, а потим и пресу мали Лемки. Вони ше орґанизацийно повязовали як окремна ґрупа, алє национално и културно у составе рускей америцкей заєднїци. Понеже руска америцка заєднїца нїґда нє була орґанизацийно, алє лєм идейно оформена, рижни ґрупи у нєй були єй кельо на чкоду, тельо и на хасен, бо ше рижни интереси котри трапели руских уселєнцох до Америки нїяк нє могли задовольовац лєм през єдну орґанизацийну форму. Лемки ше як национална ґрупа очували у своїм старим краю, у Галичини, и обєктивни їх потреби були пестовац таки способ укапчованя до шир- шей националней заєднїци з котру су културно и историйно повязани. Преса на язику Лемкох у Америки ше зявела досц позно, аж концом двацетих рокох того вику, понеже потамаль Лемки хасновали други иснуюци руски новинки. Перше ше зявела «Лемковщина» (1922-1923), потим «Лемко» (1928-1939), односно «Карпатска Русь» (1939. по нєшка) як орґан Союзу Лемкох, а з часу на час, у зависносци од превладованя рижних политичних моцох у шорох Лемко-Союзу и вонка з нього, ви- ходзели и други новини упутени Лемком: «Лемковски дзвон» (1936-160 2007, № 2 (8)40), «Лемковски вистки» (1958. по нєшка), «Лемковина» (1971-1981),«Лемковщина» (1970. по нєшка).У зависносци од политичних обставинох старого краю и интересох емиґрацийних кругох у ЗАД и Канади, Руснацох ше пробовало придо- биц за рижни политични и национални цилї. Руснацом ше признавало културно-историйне право националного обстояня теди кед политич- но-административни роздзельованя у Европи окончовани и на основи уважованя обставинох у технїчних матичних обласцох руского житель- ства, а нє лєм по узких империялистичних жаданьох вельких силох побиднїцох у Першей шветовей войни. Понеже з мировну догварку у Паризу Подкарпатским Руснацом требала буц дата автономия у ра- микох держави Чехох и Словацох, у Америки ше ческо-словацки орґа- низациї мушели прилагодзиц ґу новей ситуациї у складзе з тим. Прето, наприклад, «Канадийски листи» у поднаслове визначени як «єдини нєза- висни тижньовнїк Чехох и Словацох» (новини виходзели у Торонту у Канади), постали тижньови глашнїк и за америцких Руснацох. Проче- хословацка политична ориєнтация видавателя «Канадийских листох» виражела ше и на тот способ же признате националне право Руснацох у Подкарпатскей Руси, у Америки трансформоване до меняня одно- шеня ґу америцкому рускому жительству з боку Чехох и Словацох. Же би Руснацох придобили за себе, Чехи и Словаци мушели зменїц свою политику денационализациї емиґрантох зоз Подкарпатскей Руси и дру- гих европских крайох котри ше нє одрекали од свойого националного руского мена. «Канадийским листом» преширени поднаслов на «єдини нєзависни тижньовнїк Чехох, Словацох и Подкарпатских Русинох».ЯзикЯзичне питанє америцкей рускей преси стари, алє и актуални про- блем. Кед ше концом прешлого вику почали зявйовац руски новини у Америки, питанє литературного язика у матичних руских обласцох нє було ришене. Редакторе америцкей рускей преси ше нє мали операц нї на яку общу заєднїцку основу. Прето ше розиходзели у поглядзе прин- ципох на котрих би требало засновйовац писани язик.У руских, карпатских матичних обласцох перши период у розвою литературного язика характеризує превага народного бешедного язи- ка у церковних кнїжкох и теолоґийней полемики. У полемичних розпра- вох руских грекокатолїцких и православних священїкох у 17. и на по- чатку 18. вику бешедни язик поставал вше вецей писани язик. Медзи- тим, концом 18. вику праве священство нє було задовольне же ше бе- шедни руски язик «уцагнул» до вирскей литератури. Пришло до наглей пременки и церковнославянски язик постал язик литератури рускогоÈþ ñòîðèÿ ðóñèíîâ161жительства, вшелїяк у такволаней подкарпатскей редакциї церковнос- лавянского язика. У тим поглядзе Руснаци нє були винїмок, бо ше под уплївом панславизма, жаданя же би ше Славянє збивали до єдинства, у церковнославянским язику видзело ришенє за «общи язик» шицких славянских народох. У сущносци славяноруска вариянта нє була у ца- лосци прилапена прето же ше и латински язик ище вше тримало за язик «висшей литератури». Ушлїдзел период пребераня цудзих язикох, русийского и мадярского. Русийски язик руским писательом випатрал як ключ зоз котрим ше уходзи до «велькей литератури», а мадярски, як средство з котрим мож висцерац чувство инфериорносци до котерй Руснаци були историйно руцени. Заш лєм, бешедни язик мал прихиль- нїкох медзи писателями, у першим шоре з боку Александра Духнови- ча (1803-1865), народного културного руского будителя (док и вон нє одступел од своїх становискох и врацел ше ґу славянорускому язику«високого стилу»). Контраверзносц нє престала анї у штвартим пери- одзе кед под уплївом истрийно-политичних пременкох по Першей шве- товей войни руске жительство ище вше нєдосц порихтане на єдинствену национално-културну акцию. У зависносци од того як видзене дальше национално-политичне ришенє «руского питаня» (у рамикох Чехосло- вацкей, царскей Русиї, Мадярскей чи окремней українскей держави), у литератури цагане на бок русофилство, українофилство и русинофил- ство, вшелїяк и словакофилство и мадяронство. Народни бешедни язик бул и далєй у хаснованю у литератури и окреме го потримовали украї- нофили, тримаюци же по углядзе на Галичину у 19. вику и медзи Под- карпатскима Руснацами поступнє придзе до преходзеня зоз бешедно- го руского на литературни українски язик. Конєчно, по Другей швето- вей войни уведзени до литератури українски язик11.Америцка руска преса тиж нє могла самостойно превозисц гранїцирозличного попатрунку на питанє литературного язика Руснацох вооб- ще и америцких Руснацох як часци рускей етнїчней заєднїци розшатей по Европи и Америки.Еволуцию поставяня и ришованя рускей преси у Америки може илу- стровац розвойна драга «Американского русского вестника». Тоти но- вини були задумани як глашнїк за Руснацох-емиґрантох з Угорскей и Галичини. Прето ше перши числа 1894. року зявели у двох редакций- ох: (1) зоз кирилским писамом и на «язичию русийского язика», медзи иншим, з характеристичним додатком «-мо» у першей особи плурала («Радуємося и веселимося презднику...») и (2) зоз латинским писмом и на такволаним «восточним словацким диялекту» (...Uћ 5 roky je u Ameriky. on, abo ktoby o nim znal, nech bude laskavi pisac na adresu...). Понеже пришло до видвойованя Галичанох зоз Грекокатолїческого союзу руских братствох, 1896. року у «Американским русским вест-162 2007, № 2 (8)нику» ше престало хасновац «галицизми», алє тиж так утаргнута ре- дакция «восточнословацкого» язика. У 1919. року знова зменєна ре- дакторска политика (вироятно под уплївом обставинох у Европи, кед у рамикох Чехословацкей формована Подкарпатска Рус) и по 1927. рок новини знова виходза друковани зоз «гражданску» кирилицу и зоз сло- вацку латиницу паралелно. Язик у «русскей» и «словацкей» редакциї у обидвох случайох бул исти, з тим же ше з часу на час зявйовали напи- си на «восточнословацким» диялекту. Потим настала ера латинизациї и на початку 30-тих рокох новини уж виходза друковани лєм зоз лати- ницу. Источашнє, од позних 20-тих рокох обявйованє написох на анґ- лийским язику постава вше частейша пракса, же би од 1952. року, кед новином пременєне мено, анґлийски язик скоро цалком вициснул кар- пато-руски, а латиница кирилицу. По 30-ти роки хасноване етимолоґий- не латинске писмо, а познєйше лєм верзия латиници12.У америцкей рускей преси вообще анґлийски язик превладал коло1960. року, понеже му предходзел период билинґвизма (1940-1950). Потамаль карпатски тип писаного язика хасновани бул у новинох«Американскiй русскiй вестник», «Восток» и «Русский вєстник». Кар- патско-руске наречє, з часци прилагодзене ґу русийскому язику, хасно- ване у новинох «Светь», «Правда» и «The Church Megsager», а литера- турни українски язик затримали «Вистник», «Лемковски висти» и «Лем- ковщина». У лемковскей преси цали час єст намаганя же би ше попри русийского и українского язика затримал лемковски диялект. Найви- тирвалши у хаснованю українского язика «Карпатска зоря», а русийс- кого «Свободне слово», гоч тота преса настала и наменєна є карпатс- кому рускому жительству котре тоти язики нє хаснує дома13.За карпато-руске наречє, прилагодзене ґу русийскому язику, було пробованя же би ше виградзели правописни правила. Священїк Осиф Ганюла видал 1919. року ґраматику и читанку, а 1935. року другу чи- танку. Петар Мацков, Дмитро Вислоцки и Стефан Пелепа видали бук- вари 1921, 1931. и 1938. року. Павло Р. Маґочи видал два учебнїки за закарпатску и пряшовску вариянту карпато-руского язика: «Бисидуй- ме по руски» (1976) и «Говорим по руски» (1979).Цо ше дотика фонолоґиї и системи писаня, спрам Чарлса Є. Бизела, основа язика америцкей рускей преси стандардни русийски язик, з век- шим и меншим прилагодзованьом ґу карпато-рускей бешеди. Фоно- лоґия одражує традицийни карпато-руски способ, а нє фонолоґию у русийским язику. Старославянске «ят» писане як «i» («наслiдник»,«вiра», «бiдний»), а єст и єден случай же ше писало «ґде», а нє «ґди». Розлики тиж єст у палатализациї итд., алє гоч ше при вигваряню хас- нує «руски», «маси», «ґрупа», писало ше зоз удвоєним консонантом як у русийским: «русский», «масси», «ґруппа». Медзитим, исти линґвистаÈþ ñòîðèÿ ðóñèíîâ163замерковал похасновани линґвистични українски и словацки форми, односно заєднїцки прикмети яки мож найсц при заходнославянских, та и южнославянских язикох14. Тиж так класификовал лексику котра нє заєднїцка зоз русийским литературним язиком, алє церковнославянс- ким (ибо, такмо, понеже, тоже, также, такодже), українским (та- кож, поза, серед, аж до, межи, през), словацким (подлога, рано, сполок, застава), мадярским (вико, нємеш, шор, шорик, файта, сарка, усалашитися /од салаш/, орек, фалаток), латинским (ме- ринда /полудзенок/) и турским (приканчати, балван). Специфични приклади общеславянского походзеня, алє су нє таки як у русийским, українским або словацким язику: хворота, усопший, очи, псовати, прозраджвати, вполни итд. Обачлїве часте хаснованє интернацио- нализмох (ґаранция, телевизия, пропозиция).Уплїв анґлийского язика на язик у америцкей рускей преси виражує ше на пейц способи: (1) з пребераньом анґлийских словох место рус- ких (чермон, амбасадор, стейт /дежава/, скешовати /плациц у го- товим/); (2) з хаснованьом руских словох котри знача исте як и у анґ- лийским (фамилия); (3) з частим хаснованьом словох котри з анґлий- ского язика постали интенационализми; (4) з пребераньом анґлийских фразох и идиомох (имати хонор /мац чесц/, он бул инструменталь- ним /вон бул главни/) и (5) з прилагодзованьом ґу анґлийскей синтакси (из Ателиос, предмиста Бенрут, Лебанон, из Сидней...). Тиж так америцки Руснаци превжали анґлийски способ писаня календара (марца8-го, место 8-го марца), алє таке правило нє прилапели шицки новини.Обєктивни линґвистични обставини условйовали же ше язик у аме- рицкей рускей преси могол розвивац лєм по уж познатей шеми розвою литературних язикох. У литературних язикох у котрих за базу брата народна бешеда, могло ше рушац од язика литератури яка вецей нє постої, та го осучасньовац (таки случай бул у Греческей). Часточна така ориєнтация присутна у америцкей рускей преси през виражени уплїв позней старославянскей литератури. Могло ше, тиж так, за лите- ратурни язик вжац єден з диялектох котри хаснує найвекша часц жи- тельства, або є язик водзацих политичних националних силох, яки слу- чай бул зоз сучасним французким, италиянским и словацким язиком (по розширеносци то могол буц язик Лемкох, алє политичну и привред- ну моц у векшей мири тримали прорусийски, проукраїнски, прословац- ки и промадярски ориєнтовани пасма). Шансу давала тиж можлївосц створиц язик компоновани з вецей або шицких диялектох на основи єдного з нїх вибраного по флeксибилносци, як то у модерним нємец- ким, або по «чистоти», як було у твореню сербскогорватского язика. Почежкосц була у тим же медзи українофилами пановало прешвеченє164 2007, № 2 (8)же праве українски язик ма найвигоднєйшу базу у народней бешеди, нє патраци на тото чи вона блїзка и Подкарпатским Руснацом.Кажда зоз спомнутих вариянтох була можлїва у витворйованю пи- саного руского язика. З часу на час руски писателє у Америки пробо- вали применїц кажду з нїх окреме: єдни ше прикланяли ґу рускей ре- дакциї церковнославянского, други виберали єден з диялектох же би го стандардизовали през свойо дїло, треци по дацо виберали зоз трох можлївосцох, стараюци ше виградзиц штварти, восточнославянски литературни язик з тим жe провадзeли таки намаганя у обласцох свой- ого политичного етноса. Було и таких котри занєдзбали народну беше- ду и писали по русийски, українски або мадярски15.Два основни фактори уплївовали на тото же америцки Руснаци нє витворели єдинство свойого писаного язика. У першим шоре, понеже ше писани язик у одредзеней мири розликує од бешедного язика з кот- рого настал, а котри у якей мири є обєдинююци - у такей мири є и змишани з вецей диялектох, нєобходни бул длугши час же би ше зоз фази превозиходзеня розликох прешло до фази нормованя язика. Аме- рицким Руснацом таки час нє бул обезпечени, бо процес американиза- циї у велькей мири подрозумює прилапйованє анґлийского язика як сред- ства общей комуникациї. Окреме у преси алтернатива зоз анґлийским язиком ше нательо швидко и силно надрильовала же рижни пробованя з нормованьом иновацийох у язику нє могли буц преверени и ище менєй обще прилапени. Руски язик нагло вимерал у бешеди, у литератури и у преси. Зоз америцким руским язиком повторел ше случай яки бул з цалим карпато-руским язиком, же медзи руским жительством место национално-културного обєдиньованя, вонкашнї интереси (териториялни претензиї формованих державох, националистична експанзия штред- ньоевропских народох, нагли дружтвено-економски пременки приме- рани ґу економски розвитим народом, а нє екстензивней привреди у карпатским ареалє итд.) приведли до процивного напряму. Векшина руского народу културно и язично приклонєла ше ґу українскей нациї.Зраженя под уплївом релиґийней припадносциРуснаци у Америки припадаю католїцкей або православней христи- янскей релиґиї, алє рижним церквом: Византийскей рускей католїцкей метрополитен архидияцези, Америцкей карпато-рускей ортодоксней грекокатолїцкей церкви, Ортодоксней церкви у Америки, Рускей орто- доксней церкви у ЗАД, Українскей католїцкей, Римокатолїцкей, Сло- вацкей, Византийскей грекокатолїцкей церкви, а дзепоєдни протестан- ти або другей вирскей припадносци.16 Єдно число руского америцкого жительства, окреме у новшим чаше, нє повязане анї до єдней вирскейÈþ ñòîðèÿ ðóñèíîâ165орґанизациї. Спрам церковних податкох, Официйного католїцкого име- нїка за 1982. рок и Рочней кнїжки америцких и канадских церквох за1982. рок, коло 690.000 америцки Руснаци були християнскей вири и були члени рижних церковних орґанизацийох.Розлична вирска припадносц од початку була препреченє за обєди- ньованє америцких Руснацох до єдней орґанизациї, гоч би вона анї нє мала вирски прикмети. Розєдинєни спрам державного походзеня, язич- них диялектох, локалних националних назвох, локалних културних оз- накох, социялного походзеня, та и по ґеоґрафским розмесценю у Си- верней Америки, а подлєжни уплїву церковних орґанох, понеже ше дру- ги национални предняки нє зявйовали на даякей заєднїцкей, у першим шоре класней основи, руски уселєнци ше поларизовали медзи собу, аж и по питаньох котри наставали на особней основи медзи священством, або медзи дзепоєднима священїками и интелиґенцию. Наприклад, вла- дика Василь Такач як одвит на критики на його поступки у церковних питаньох, котри ше зявели з боку «Американского русского вестника», хаснуюци руске дружтво и його новини на «индекс» и забранєл под- лєжним вирнїком же би их хасновали, читали або дакому другому пре- поручовали.17 У условийох такого одношеня єдного церковного орґанаспрам єдней з найвекших руских орґанизацийох грожeла опасносц жепридзe до розпадованя найстаршого и наймоцнєйшого руского дружт- ва у Америки. Прето ше владикови Такачови мушело зробиц уступки. У тей явней полемики на боку «Американского русского вестника» були новини «Восток», а на владиковим «Просвита». Подобне ше слу- чело зоз зраженьом медзи двома священїками о питаню целибата цер- ковних особох. У рускей преси ше тому давало вельке значенє и розп- рава вжала ширши розмири як ше спочатку думало. Резултат бул же ше на чолє зоз священїком Тотом (як єдним зоз зражених), котрого помагала Православна мисия Русох у ЗАД, прейґ 30.000 Руснаци од- щипели од Византийскей католїцкей церкви, прешли на православє и постали блїзки прорусийскей ориєнтациї у националним живоце.Преса обсяжно провадзела и часточнє коментаровала зраженя у священїцких кругох. У першим шоре, руске священство пробовало затримац свою подлєжносц епархийом одкаль походза у старим краю, нє припознаваюци подредзеносц локалних католїцких бискупох. Под- зелєни медзи собу на тих котри походза з Угорскей (зоз териториї Му- качевскей або Пряшовскей епархиї) и тих зоз Галичини, священїки за свойо цилї анґажовали руске америцке жительство и заєднїцку плат- форму за наступ нашли єдино по питаню потреби менованя окремного руского владики за Америку.18 Верховна власц Католїцкей церкви у Риме перше лєм меновала Никофора Хоната за ґенералного викара1893. року, потим Андрия Ходобу за апостолского визитора 1900. року,166 2007, № 2 (8)а аж 1907. року за владику америцким Руснацом бул поставени СотерОртинский.Кажди з нїх у националним и вирским живоце руского жительства запровадзовал свою концепцию. Андрия Ходоба бул промадярски ориє- нтовани (вон и меновани на предкладанє угорских власцох), иґноровал священїкох зоз Галичини и зоз своїм справованьом спричинєл ище векше прорусийске и проправославне опредзелєнє америцких Руснацох, гоч його дїйствованє у Америки требало нєутрализовац таку ориєнтацию. Ходоба оповолани и католїцке поглаварство од предложених кандида- тох за владику тераз ше опредзелєло за Ортинского зоз Галичини.Владика Ортинский, процивнє скорейшому ґенералному викарови Ходобови, приводзел священїкох зоз Галичини же би ослабел тих зоз Угорскей (у чаше його приходу до Америки там було 58 Карпатянох и23 галицких священїкох, а о пейц роки Галичанох було уж 70, а Карпа- тянох лєм 65). Процив себе мал вельку опозицию, дзепоєдни парохиї ше пробовали цалком оддвоїц, священїки преходзели на православє и за собу ведли и друге жительство, Руснаци по походзеню зоз Угорскей почали го наволовац «українским националистом», так же аж и«Американскiй русскiй вестник» станул на його охрану: «Владика Ор- тинский нє українизовани... и нїґда нє трацел довириє наших карпато- руских людзох кед соєнинєнє през свою пресу и нашо священство нє буду процив нього...19 Владика Ортинский нагло умар 1916. року и си- туация вихаснована же би ше меновало двох окремних апостолских администраторох - єдного за Карпатянох зоз Угорскей, другого за Галичанох. На тот способ роздзелєносц ище баржей пришла до вира- женя, а кед 1924. року Карпато-Русини достали владику Такача (1924-1948), а Галичанє, тераз уж наволовани и зоз новим меном - Українци, владику Богачевского (1924-1961), настал розкрок зоз глїбокима исто- рийнима пошлїдками, понеже ше америцке руске жительство у вель- кей мири идентификує зоз свою вирску и церковну припадносцу.Спочатку у америцкей рускей преси релиґийни питаня мали превагу над написами зоз шветового живота, а 30-тих рокох того вику уж забе- рали централне место. За остатнї двацец роки, медзитим, «церковна» проблематика, окреме дискусия и полемика о релиґиї, зведзени на цал- ком знєважуюцу миру.Политични розправиПровадзаци рост америцкого новинарства, и руска преса у периодзе своєй найвекшей експанзиї, од 1910. до 1940. року, здобула прикмети модерного информованя (у америцкей форми). Ориєнтованє було ище вецей на обявйованє висткох о шветових политичних и економских пи-Èþ ñòîðèÿ ðóñèíîâ167таньох и на политичне положенє «старого краю». Америцки Руснаци ше чувствовали одвичательни за судьбу Подкарпатскей Руси после розпадованя Габзбурґскей монархиї и твореня нових державох у Евро- пи. У преси ище пред войну котра вибухла 1914. року розпочата диску- сия о економским и политичним положеню обласцох котри тримани за матични обласци америцких Руснацох. Виражоване вельке нєзадоволь- ство з одношеньом царскей Русиї, Угорскей, та и Полякох и Галичини ґу карпатскому жительству котре ношело руску або українску назву. Нє було єдногласносци, окреме коло того чи Подкарпатска Рус може буц самостойна держава чи нє, та заш лєм найменєй було закладаня же би вона требала остац у рамикох Мадярскей. У велькей мири дзе- куюци праве политичному анґажованю америцких Руснацох вона при- ключена ґу Чехословацкей як автономна обласц. Америцка руска пре- са по тим питаню була у векшей мири обрацена ґу америцкей и швето- вей явносци як ґу своїм читачом. И познєйше, у периодзе медзи двома шветовима войнами, а окреме после Другей шветовей войни, тота преса барз анґажована и критикує вкупне положенє своїх сонароднїкох у ев- ропских жемох чийо ше гранїци збиваю праве у руских матичних етн- їчних обласцох, а лєм новини «Лемко», «Карпатска Русь» и «Виснїк», з покус прихильносци ґу совєтскей политики, маю умеренши тон и про- бую розлучиц взагальну критику на комунизем и третман конкретного питаня.Цо ше дотика нукашнєй политики ЗАД и Канади, америцка руска преса у велькей мири пасивна. Спочатку було политични претензиї же би ше уплївовало на социялну политику и обширнєйше ше писало о отримованю штрайкох у котрих Руснаци нє вше мали учасц. Кед ше вежнє до огляду социялна структура руских емиґрантох, же у першей ґенерациї 55,2% були нєквалификовани роботнїки, 34,5% поликвалифи- ковани и квалификовани, 10,3% були тарґовци або паноцове, док медзи тоту ґенерацию вообще нє було руководзацих людзох,20 ситуация би мала буц иншака. Медзитим, америцки руски дружтва нє були орґани- зовани на класней основи и як асоцияциї нє участвовали у политичним нукашнїм живоце Америки. Тиж так були под моцним уплївом церкви,а церковна гиєрархия нє допущовала индивидуалне анґажованє на по- литичним планє вонка з интересох церкви, та аж и анґажованє котре би могло буц вонка з єй уплїву. Тиж так, прейґ америцкей рускей преси ше вичерповали моци коло питаня националней припадносци и национал- ней политики Руснацох, так же социялни питаня и учасц руского жи- тельства у америцким политичним живоце були цалком подрилєни. Така ситуация одвитовала пануюцим политичним партийом у ЗАД и Кана- ди, бо розєдинєни национални руски моци могли лєгчейше придобиц за свойо цилї. У страху од прерастаня националного (и вирского) орґани-168 2007, № 2 (8)зованя до политичного, котре би пре социялну структуру руского жи- тельства могло мац виражену класну основу з проґресивнима цилями, америцки руски предняци, гражданского политичного опредзелєня або зоз шорох священства, нє жадали полемичносц на политичней основи. Прето преса остала у тим поглядзе з пасивну улогу: з часу на час ше зявйовали информациї о збуваньох на нукашнїм политичним планє, ґло- рификовало ше америцку историйну прешлосц з цильом змоцньованя америцкого патриотизма, окреме ше писало о вельких америцких вож- дох (Вашинґтон и Линколн), алє написи такого характеру були без ко- ментарох котри би читача унапрямовали на єден або други политични бок. Понеже у другей и трецей ґенерациї руских уселєнцох до Амери- ки значно звекшане число полупрофесийних и професийних руководза- цих людзох яких у першей ґенерациї анї нє було, а у другей вони 16,7% и у трецей 52,9% од вкупного роботно активного жительства,21 мож предпоставиц же вони були укапчани и до активного политичного жи- вота ЗАД и Канади. Окреме у Демократскей странки ше пробовало зоз орґанизованьом Карпатско-русийского клубу, а у Пенсилваниї 1970. року Руснаци сцели мац свойого кандидата за державни орґани влас- ци22, медзитим, руска преса у векшей мири нє хаснована за отримо- ванє сводомосци о националним походзеню, як за политичне дїйство- ванє на нукашнїм планє. При штвартей ґенерациї, у котрей лєм дзепоє- дни поєдинци знаю язик зоз краю своїх предкох, змоцнєло ше интере- сованє за питаня националного походзеня и у преси кажди таки напис превагує над политичнима питанями америцкого живота.Розправи о националним походзенюПочаток америцкей рускей преси 4. децембер 1892. року, кед вишло перше число «Американского русского вестника» у Питсбурґу, держа- ва Пенсилвания. У наслове тих новинох нє одступело ше од преважно- го наволованя руского жительства у карпатских и других европских обласцох. Язик тих новинох спочатку бул русийски, а потим карпато- руски, и нєт сумнїву же ше америцке руске жительство, односно Гре- кокатолїцка уния як цело котре претендовало представяц Руснацох у Америки, свидомо вияшньовало за националносц розличну од русийс- кей. Потамаль покля ше интересне повязованє базовало у першим шоре на социялней и териториялней основи, а потим на державним походзе- ню, нє були потребни виражованя о националних становискох. И вирс- ка припадносц тиж так мала превагу над националним питаньом. У складзе зоз тедишнїм положеньом у Австро-Угорскей, и у Америки ше хасновала назва Руснаци, Русини або Карпато-Руси. Зоз отверань- ом питаньох у Европи о походзеню и назви Руснацох, и при америцко-Èþ ñòîðèÿ ðóñèíîâ169му жительству ше зачина нєпомирлїва подзелєносц котра торва аж по нєшка.Галичанє себе наволовали «Галицки Русини», а Карпатянох - «Угор- ски Русини». Руске мено Галичанє затримали преважно по Першу шве- тову войну и з боку державних орґанох у ЗАД и Канади официйно су наволани «Ruthenians». Медзитим, священство по походзеню зоз Га- личини вше вецей було прихильне ґу проукраїнскей ориєнтациї, алє по чишлє воно було слабше од священства котре до Америки пришло зоз Угорскей. На першим сходзе у Вилкел Бареу у Пенсилваниї, 29. ок- тобра 1890. року, од дзешец паноцох седем були зоз Угорскей, а лєм троме зоз Галичини. На самим початку 20. вику у ЗАД Руснаци греко- католїки мали 43 паноцох и з нїх 24 були зоз Мукачевскей епархиї, 8 зоз Прeшовскей, а лєм 7 походзели зоз епархийох у Галичини. Спочатку грекокатолїцки священїки нє припадали под єдну церковну управу, ос- таваюци подчинєни своїм владиком у старим краю. Кажди з нїх жадал и на националним планє завесц власне становиско витворене по угляд- зе на обласц у старим краю одкаль походзел. То була єдна з перших основних причинох дзелєня америцкого руского жительства, а познєйше аж и причина оштрих зраженьох. На подзелєносц тиж так уплївовали политични интереси угорскей власци, як и вирски интереси Православ- ней мисиї Русох, бо кажде з нїх жада Руснацох у Америки вязац за себе23 .Грекокатолїцки союз, односно по официйней назви Зєдинєнє греко-католїцких руских братствох, як найстарша орґанизация здруженьох котри по рижних основох залапйовали америцке руске жительство, при- лапене було спочатку од цалого жительства, як того цо походзело зоз Подкарпатя, так и того цо було зоз Галичини. Орґан «Зєдинєня», як є популарни наволане, «Американскiй русскiй вестник» тиж були заєднї- цки новини. Розход почал 1893. року, кед Галичанє, предводзени зоз паноцом Янком Констанковичом, напущели «Зєдинєнє» и 22. фебруара1894. року основали Руски народни союз (нєшка под назву Українски народни союз). Тота ґрупа почала виношиц свойо становиска о нацио- налним походзеню и вирских питаньох прейґ новинох «Свобода», а котри почали виходзиц ище 15. септембра 1893. року у Джерси Ситию24. Понеже «Американскiй русскiй вестник» заступал проруску струю и у тим ше оглашовали емиґранти угорского походзеня, а «Свобода» про- українску, и тота полемика през пресу достала широки розмири прето же

Скачать электронную версию публикации