Сучасны сферы фунґованя кодіфікованого русиньского языка на Словеньску.pdf Проблем літературного языка Русинів в середнёевропскім просторі і точніше в ареалі Карпат має веце як тристорічну історію. Языковый вопрос, якый характерізовав културный і політічный жывот Русинів, явить ся як історічный проблем уж од 17. стороча а пережыв аж до сучасности, кедь стоїме на порозі 21. стороча. Діалектна роздробленость, културны і языковы традіції сусідів, набоженьскы, соціално-політічны і іншы факторы мали в тім реґіоні значный вплив на выбераня языка реґіоналной културы: од церьковно-славяньского в ёго (велико)руській і україньскій редакції, україньского і (вели- ко)руського літературных языків, аж по проєкты літератур- ного языка заложены на містній діалектній основі.Як бы была написана комплетна історія письменства і літературного языка Підкарпатьской Руси і сусідніх русиньскых областей, потім бы ся указало, же тот реґіон Славян - в сло- вах вызнамного славісты Нікіты Тольстого - быв своёй сор- ты „пробным простором творіня оптімалной варіанты спи- совного языка" (Magocsi, 1996). Но наперек близкости русинь- ского ареалу з великым україньскым етнічно-языковым аре- алом, но і наперек тісным контактам з (велико)руськов кул- турно-языковов традіціёв, історічна память Русинів предці лем не дала їм забыти на містну културно-языкову традіцію. І зато в сучасности можеме быти свідками того, же якраз тота путь в карпатьскім ареалі набывать конкретны контуры, а то в подобі кодіфікованых варіантів русиньского літератур- ного языка.Зновуожывліня языкового вопросу меджі Русинами є в центрі увагы нелем на Словеньску, але і в околитых країнах, де жыють Русины. Одповідь на вопрос, што є прічінов актуа- лізації ці зновуожывліня языкового проблему в карпатьскімареалі по паді тоталітных режімів, выстигують слова Серґея Ткачова, же є то природный рефлекс, природна реакція на„револучность" зреалізованых змін, котрых зачаток сягать к роспаду двох імперій - Ракусько-Угорьской і (Велико)Русь- кой (Ткачов, 1995). В звязи з тым ся родить цілый ряд про- блемів в области културы, школства, медій ці сполоченьско- го жывота, про вырішіня якых як першооснова выступав тзв.языковый вопрос ці точніше вопрос норматівного літературного языка.Револучность добы, 1989 рік, як в северовыходній Европі в цілім, так і в бывшім Чесько-Словеньску, яка повалила силу тоталіты, не могла не засягнути і Русинів на северовыході Словеньска. Уж 26. новембра 1989, значіть лем 10 днів по револучных акціях у Празі, в Пряшові взникать "Ініціятивна група русинів-українців за перебудову", яка такой на першім мітінґу выголосила, же "народностный вопрос Русинів в Чесь- ко-Словеньску ніґда дефінітівно вырішеный не быв" (Зозу- ляк, 1989). Доказом повідженого быв і 20. януара 1990 в Пря- шові міморядный зьязд „Культурного союзу українських тру- дящих" (КСУТ) за участи нелем делеґатів містных орґанізацій КСУТ, але і делеґатів многых русиньскых сел выходного Словеньска, представителів обидвох церьквей - довєдна по- над 450 делеґатів і гостів. Уж на тім зьязді делеґаты з русинь- скых сел, главно з области Меджілаборець, остро одсудили минулый період українізації, „як найтемнішу сторонку нашой історії", вымагали скінчіти з українізаціёв як продуктом то- талітного комуністічного режіму, ліквідацію КСУТ і створі- ня новой русиньской орґанізації (Магочій, 1993). Наперек тому, рішіня зьязду не принесло успокоїня, яке Русины чека- ли як сатісфакцію за минулы рокы народностной і языковой неґації. Як реакція на даный факт в Меджілабірцях ся сфор- мовав „Културный рух Русинів", проґрамным цілём якого ся стало „оброджіня Русинів". Меджі проґрамныма цілями руху быв і такый: „Треба створити русиньскый літературный язык на основі діалекту Лабірщіны, якый бы як повинный пред- мет ся учів у 1. - 5. класах ОШ, на якый бы потім подля жела-ня родичів і на основі інтересу навязовав україньскый літературный язык" (Магочій, 1993).Потреба ці непотреба русиньского языка ся аналізовала в пресі і за округлыма столами. Выслідком діскусій было, же до того часу друкованый орґан ЦК КСУТ, тыжденник Нове життя, якый в револучных часах перестав быти орґаном ЦК КСУТ, перетрансформовав ся на „тижневик русинів-українцівЧехословаччини", в якім зачали выходити дві сторонкы на русиньскім діалекті під назвов „Голос русинів". Пестрость русиньскых діалектів, нараз офіціално презентована з того періодіка, стала ся силным імпулзом на приправу першых норм будучого русиньского літературного языка. Із пропоз- іціёв норм, базованых на шпеціфіках лабірьского діалекту, як першый вышов отець Франтішек Крайняк, парох Ґреко- католицькой церькви св. Василія Великого в Меджілабірцях. А наслідно матеріалы публікованы в рубріці „Голос русинів" зачали діставати подобу языковой нормы і стали ся основов приправлёваных матеріалів до нултого чісла часопису Русин (1990).Зачінаючі 1990 роком, в пресі не утихали діскусії о тім „хто сьме", як і о языковім вопросі. Сітуація зачала іншых дімензій наберати по трансформації лабірьского руху до новой русинь- ской орґанізації в Меджілабірцях - Русиньской оброды 25. марца 1990, цілём якой подля штатуту ся стало - „пропаґова- ти културу, звыкы, традіції, історію у СВОЇМ ВЛАСТНІМ ЯЗЫКУ, формов културно-освітной роботы, новинок, розг- ласу, телевізії і под". (Русин, 1990) Потреба кодіфікації ру- синьского языка зачінать быти найактуалнішов, навеце вы- жадованов штатныма орґанами перед заведжінём русиньс- кого языка до офіціалных сфер жывота Русинів - медій і школ. Тот факт зарівно ся став главнов темов полемік меджі пред- ставителями проукраїньской і прорусиньской орьєнтацій в Чесько-Словеньску, але і в іншых европскых країнах, де Ру- сины жыють.Главно проукраїньскы учены в Чесько-Словеньску з рос- паками принимали кажду ініціатіву в аспекті створёваня норм будучого літературного языка, якы поступно ґрадовали і пе-реростали аж до неґатівістічных позіцій, з якых выголошо- вали „непотребность" тзв. русиньского літературного язы-ка, к створёваню якого, подля них, з філолоґічного аспекту неекзістує нияка прічіна (Stec, 1992), і ароґанції, яка дедале частіше ся зьявлёвала при характерістіках окремых особнос- тей, залучівшых ся до приправы норм. Появліня на світ дал- шого русиньского періодіка - „Народных новинок" (1991) а з ним періодічности підкреслёваня потребы уніфікованых норм русиньского языка, принесло новы силы і новы присту- пы к нормованю языка.Дедале част іш е ся спо ми нать дум ка ств орін я научно й інштітуції, цілём роботы якой бы было вырішыти прінціпіал- ны вопросы перед зачатём процесу кодіфікації і приступити к роботі над потребныма кодіфікачныма приручниками. Важ- нов подіёв на пути к досягнутю того ціля было зорґанізованя1. Меджінародного конґресу о русиньскім языку в 1992 р., найважнішы пункты резолуції якого ся дотыкали концепч- ных вопросів: 1. кодіфікація русиньского языка бы мала быти основана на жывім языку, 2. каждый із штирёх русиньскых реґіонів бы мав узаконити властный варіант літературного языка, заснованый на переважаючім діалекті, 3. русиньскый язык бы мав вжывати азбуку (Magocsi, 1996). Тоты основны прінціпы ся стали ведучов ідеёв, котров ся в далшых роках керовали кодіфікаторы русиньского языка з розлічных реґі- онів. Першый конґрес зась підтримав думку потребы русинь- ской научной інштітуції, яка до двох місяців досправды в Пряшові взникла. Інштітут русиньского языка і културы од свого взнику служыв як коордіначный центер роботы кодіф- ікаторів русиньского языка зо вшыткых країн, де жыють. Заслугов доц. ПгДр. Юрія Панька, к. н. в сполупраці з редак- ціёв Народных новинок быв створеный першый проєкт пра- вил русиньского правопису (1994) і словник русиньской тер- м ін о ло ґ ії ( „Р уси н ь ско - русь ко - укра їн ь с ко - с ло в е н ь ск о - польскый лінґвістічных термінів" (1994). Під веджінём дру- гого діректора інштітуту Доц. ПгДр. Василя Ябура, к. н. Вышли в 1994 році далшы кодіфікачны приручникы - допов- нены правила русиньского правопису, орфоґрафічный слов- ник, букварь і чітанка і зачала ся робота над ґраматіков.Жаль, винов зміненой політічной сітуації на Словеньску вдругій половині 1994 року офіціално ся кінчіть діятельство інштітуту, але практічно роботы над кодіфікаціёв кулміно-вали а і наперек великым обштрукціям з боку як українофілів, так і окремых працовників штатной справы, 27. януара 1995 року в Братіславі быв русиньскый язык на Словеньску офіц- іално выголошеный за кодіфікованый. Важне є, же даный факт акцептовали представителі културного, сполоченьско- го, політічного і научного жывота Словеньской републікы, што документовали нелем своёв участёв на нім, але і фінанч- нов дотаціёв акту кодіфікації, звязаного з научным семіна- ром з меджінароднов участёв славістів.Святочным актом кодіфікації перша етапа робот над язы- ком ся скінчіла, але перед Русинів на Словеньску і їх репре- зентанта - Русиньску оброду поставила такой дакілько но- вых пріорітных задач, реалізуючі котры ся обчековала і од-повідь на вопрос уятя ся кодіфікованого русиньского языка в розлічных сферах културно-сполоченьского жывота Русинів в условіях Словеньской републікы. Іде главно о сферу споло- ченьску, умелецьку, публіцістічну, конфесійну, школьску і літературну.Сполоченьска сфераРусиньскый язык, точніше ёго діалекты, все были основ- ным засобом комунікації меджі переважнов частёв Русинів, і в сучасности ся дана традіція у великій мірі утримує. Жаль,силный вплив асімілації - завиненый і ліквідаціёв малоклас- ных школ з языком навчаня народности по русиньскых се- лах, і інтеґрація молодых Русинів до школ містьскых з язы- ком навчаня словеньскым - ся не міг не одбити і на способі комунікації меджі Русинами, а главно молодов ґенераціёв, яка і в традічно русиньскых селах при побіжній комунікації в су- часности часто вжывать язык словеньскый. І здасть ся їм то природным явом, бо як в медіях, так школах, церьквах а час- то і дома мають можность чути словеньскый язык, розум- лять го і знають.В інакшій позіції ся находить середня і старша ґенараціяРусинів, выхована іщі на впливах русофілства, українофіл-ства, або докінця карпаторуськых традіціях, яка - тота усві- домленіша часть - або крітізує сучасне упущаня молодых людей од старых традіцій, або - тота менше свідома часть - мовчіть і беспомічно ся призерать на даный став, припадноприучать ся комунікації в словеньскім языку зо своїма внуками ці правнуками.Наперек такій сітуації, штат створив условія на фунґованя материньскых языків народностных меншин жыючіх в Сло- веньскій републіці і в сфері сполоченьскій, кедь в 1999 році прияв Закон о вжываню языків народностных меншин. На ёго основі наслідно по списованю людей (2001), в 92 селахПряшівского краю, де жыє мінімално 20% Русинів, закон ґарантує право на вжываня материньского языка в уряднім контактованю, напр. на сільскых урядах, поштах, в шпыта- лях, на судах, в школах, церьквах і іншых інштітуціях, де, треба підкреслити, же містны русиньскы діалекты ся беспо- серднё выужывали і перед приятём споминаного закона. Под- ля нас, русиньскый язык, респ. ёго діалекты на Словеньску в уряднім контактованю ся вжывать в омного бівшій кількос- ти сел, а то і в такых, в котрых подля штатістікы жытелі да- ной народности не творять 20% населіня, але в скуточности в каждоденній комунікації вжывають переважно дакотрый з русиньскых діалектів. Кількость сел, на якы в будучности ся може росшырити платность споминаного закона на хосен народностной меншины, залежить лем од нёй самой - ці при далшых списованях людей буде у бівшій мірі декларовати свою приналежность к русиньскій народности і такому же материньскому языку.Умелецька сфераПід умелецьков сферов, попри діятельстві многых екзісту- ючіх аматерьскых сільскых колектівах, розвиваючіх і пропа- ґуючіх переважно фолклорне богатство Русинів, будеме ро-зуміти главно діятельство єдиного у світі русиньского про- фесіоналного театру - Театру Александра Духновіча у Пря- шові з ёго співацько-танечным колектівом „Пульс". У своїй історії быв театер інтересный тым, же ся став першов „ук- раїньсков" културнов інштітуціёв, яка в пряшівскім реґіоні взникла по другій світовій войні з назвов „Український на- ціональний театр". Іронічно, же якраз она в половині 90. років20. стороча ся стала зась першов прорусиньскы орьєнтова- нов, у своїм діятельстві як перша зачала вжывати русиньс- кый діалект. Но в своїй основі тот факт мож цалком добріпорозуміти: пряшівскый театер як заяздовый все быв і є од- казаный на публіку реґіонів северовыходного Словеньска, в якім ґро населіня творить русиньске етнікум з материньскым языком русиньскым. З цілём утримати собі приязень публі- кы така зміна была неминуча. А револучны події 1989 року лем ускорили акт зміны і самой назвы театру (октобер 1990), яка в пореволучных условіях вызерала скоріше як анахронізм.Наперек даным змінам, веджіня театру од зачатку 90.-х років 20. ст. репертоар ставляло двоязычно - по русиньскы і по україньскы. Спершу пропорціонално, але інтерес публікы собі і ту выжадав зміну. Резултатом неприниманя жытелями русиньскых сел гер театру в україньскім языку, є сучасный ёго репертоар, якый ся грає лем по русиньскы. А не суть то лем гры містных авторів, але і світова класіка. Модерный приступ ку театру гостюючіх режісерів звязаный з вжыванём людём зрозумілого языка, принесли тій културній інштітуції в послідніх 10 роках успіх нелем на домашніх, але і на світо- вых сценах, фестівалах. Діятельство драматічного колектіву театру ся стає предметом рецензій словеньской театралной крітікы, яка го оцінює уж дакілько років за найліпшый про- фесіоналный народностный театер на Словеньску, але ёго роботу зрівнує і з найліпшыма словеньскыма театрами. Оці- нінём ёго професіоналности є і двойразова номінація герця рус и н ь с ко г о т еа т ру н а п рест и ж н у ц іло сло в ен ь с ку ц ін у„ДОСКІ" за найліпшый герецькый выкон сезоны.Публіцістічна сфераПубліцістічна сфера вжываня русиньского языка є презен- тована главно друкованыма періодіками Русиньской обро-ды - тыжденником „Народны новинкы" і двоймісячником„Русин". Обидва зограли найважнішу роль при формованю нормы русиньского літературного языка а потім при увод- жованю кодіфікованой подобы русиньского языка до жыво- та. Главно „Народны новинкы" ся стали тым періодіком, де ся вели і ведуть діскусії нелем на народностны, церьковны,але і на языковы темы, ку котрым можуть ся слободно выс- ловлёвати їх чітателі, але і шырша громада. Їх заміряня є цілословеньске, но з акцентом на реґіоны северовыходного Словеньска. напротівагу, часопис „Русин" є орьєнтованыйінтерреґіонално, што значіть, же своє місто в нім мають Русины зо вшыткых країн карпатьского ареалу (Словеньско, Україна, Польско, Мадярьско, Сербія), враховано Чеськой републікы, Споєных штатів америцькых і Канады. Часопис ся занимать і вопросами русиньской літературы, як і набо- женьского жывота Русинів.Културно-сполоченьскый жывот Русинів в їх материньскім языку на Словеньску суть призначены обгосподарёвати і дві електронічны - верейноправны медії - Словеньска телевізія і Словеньскый розглас, повинностёв якых зо закона є высы- лати і про жытелів СР, якы творять народностны меншины. Покы в Словеньскій телевізії, Главній редакції народностно- го высыланя в Кошіцях ся закон по часі і жадостях Русинів днесь решпектує, выслідком чого є выроба самостатных ру- синьскых маґазінів, сітуацію ся не дарило на хосен Русинів ани по 10 роках змінити в Словеньскім розгласі, а то наперек екзістенції Главной редакції народностно-етнічного высыла- ня в Пряшові, де своє пропорціоналне заступліня мали бы мати вшыткы народностны меншины і їх материньскы язы- кы на теріторії выходного Словеньска. Наперек тому офіці- алный погляд веджіня Словеньского розгласу і в такій сіту- ації быв, же дана інштітуція односно Русинів „дотримує вшыт- кы законы", причім реалізація тзв. „русиньско-україньскых" релацій „є повно в згоді із реално народностнов сітуаціёв" (Плішкова, 2001). Но реална сітуація была така, же Русины іщі ініціатівніше ся зачали домагати самостатного радіовы- сыланя з Пряшова, на основі чого веджіня наконець мусило приступити на конкретны зміны і ту: в першім ряді од 1. 9.1998 на діференцоване высыланя про Русинів і Українців, яке але по пару місяцях назад заникло, а дале - по новых протес- тах Русинів - к выписаню конкурзу на 2 міста редакторів до„тіму высыланя в русиньскім языку", што і так дефінітівно- му вырішіню проблему не помогло. Наслідно Русиньска об- рода ся обернула з офіціалнов жадостёв помочі проблем рішы т и н а м еджін аро дн у інш т іт уц ію - Р аду Е в ро п ы до Штрасбурґу, яку підпорила петічныма підписами за самостат- не русиньске высыланя жытелів Словеньской републікы. Тиск Русинів на компетентны інштітуції і по приязных выслідках списованя людей (май 2001) про Русинів предці лем спосо-бив, же в рамках новой орґанізачной штруктуры, яку Сло- веньскый розглас прияв зачатком року 2002, ся редакція спра- водайства в пряшівскім радію офіціално розділила на само- статны части, єднов з якых є офіціално декларованый і „тім русиньского высыланя" (Плішкова, 2001).Конфесійна сфераНіжна револуц ія в Чесько-Словеньску мала позітівный вплив, главно на ґрекокатолицьку церьков. Наперек тому, же єй найвысшы кругы все веце мінять свою орьєнтацію на словеньску - преферують выслугованя і нелітурґічных час- тей церьковных обрядів по словеньскы, а то і в селах з пере- вагов по русиньскы бісідуючого населіня - в тій самій церьк- ви є 20 священиків, якы просаджують тенденцію, жебы релі- ґійны книжкы ся перекладовали до русиньского языка і вжы- вали ся на богослужбах і на годинах реліґії. Найвызначнішым з них є о. Франтішек Крайняк з Меджілаборець, якый за по- мочі містного духовенства і лаїків переложыв до русиньско- го языка основны церьковны тексты, котры ся в сучасности ужывають в дакотрых парохіях з домінуючім жытельством русиньской народности. Суть то: Апостолы на неділі і свята цілого року переложены о. Франтішком Крайняком до лаб- ірьского діалекту (1985) і Євангелія на неділі і свята цілого року (1986), якы по уділіню імпріматуру вышли в кодіфіко- ваній норм і русин ьско го языка в 1999 роц і. Окрем то го Ф. Крайняк переложыв Тайны: крещіня, міропомазаня, ев- харістія, покаяня, манжелство, елеёпомазаня (1986); Крестна дорога Господа нашого Ісуса Хріста (1988); молитвеник св. ружанця (1992); Малый ґрекокатолицькый катехізм про ру- синьскы діти (1984), Євангеліє од св. Іоана (2002).Покы іде о православну церьков, тота обвинює ґрекокато- ликів з помаганя процесу латинізації і словакізації. Притім, в аспекті заставліня того процесу і выявліня своёй позіції од- носно русинства, русиньского языка і можности приближы- ти ся к віруючім якраз такым способом, як часть священиківґрекокатолицькой церькви, доднесь не выявила свою позіцію. Подобно як в ґрекокатолицькій церькви, і в православній по многых русиньскых селах служать священици родом Слова- ци, якых не барз інтересує народностный аспект їх діятель-ства. Окрем того, історічно якраз православна церьков ся звязує з політіков наступу комунізму в бывшій Чеськосло- веньскій републіці, в рамках якой є зась обвинёвана з украї- нофілства і русофілства. Хоць і в рамках той церькви екзі- стують духовны, якы бы были охотны помагати процесу за- веджіня русиньского языка до православных храмів в реґіоні северовыходного Словеньска, офіціална позіція єй найвыс- шых кругів затыль хыбить. Значіть, обидві церькви выход- ного обряду, діючі в реґіоні, де компактно жыють Русины, очівидно суть орьєнтованы кажда іншым боком. А десь все- редині зістають Русины, якы суть часто одказаны на милость або немилость церьковных єрархів або окремых священиків, ці ся в них проявить народностне чутя і ці суть охотны акцеп- товати народностне чутя своїх вірників. Право чути мате- риньскый язык у церьквах выходного обряду доднесь на Сло- веньску ся не реалізує на достатній уровни. Лем пронародно роздумуюча часть ґрекокатолицькых священиків на Словень- ску робить конкретны крокы на зміну сітуації, бо можность захраны як выходной традіції своёй церькви, так народно- стного аспекту в ній видить у зряджіню уряду єпіскопа шпец- іално про Русинів ці парохії з домінуючім русиньскым жы- тельством. Першым кроком к тому, може, є створіня функції вікаря (2003) в рамках Ґрекокатолицького єпіскопского уря- ду в Пряшові.Школьска сфераДану сферу Русины поважують за найважнішу од самого зачатку возроджованя русиньской народности і русиньского языка. Ведучі представителі Русинів собі усвідомлёвали, жеабы ся цалком не вытратив ці не вымер русиньскый язык, треба зробити вшытко про то, жебы быв зась заведженый до основных школ, але лем там, де о то проявлять інтерес ро- дичі, значіть, на базі добровольности.Недавна історія говорить, же бывшы русиньскы (респ. русь- кы) школы были насилным адміністратівным способом в 1952році змінены на україньскы. Переважна часть Русинів тоту зміну не прияла, а то з той прічіны, же україньскый язык не поважовали за свій материньскый язык. І зато Русины зача- ли масово свої діти посылати до школ словеньскых.Факт, же в минулых 45 роках ся школы в русиньскых містах і селах пословенчіли, Русины не принимали як траґедію. Вы- ходивши з реалности, же русиньскы школы, так як і русиньс- ка ідентічность подля закона ся стали про них неприпустны- ма, україньску орьєнтацію в жывоті і школстві з бівшой час- ти принимали як чуджу, орьєнтація на словеньскый язык про них была найраціоналнішым рішінём. Ведь Словеньско было і є штатом, котрого Русины обчанами суть, были і будуть, а з т ог о вы ходи ли , вы бераючі со бі і яз ы ко в у о рьєн тац ію в школстві.Аж конечно кедь на кінці 20. стороча і жытелі Словеньска дістали можность выпробовати жывот в демократічній ре- публіці, в новых условіях ся і в Русинів назад зачало пробуд-жовати роками придушоване народне сумліня. Новоприни- маны законы демократічной републікы, возроджуючій про- цес Русинів і їх материньского языка - вдяка сістематічному дожадованю ся Русиньской оброды на Словеньску - зачали акцептовати, внаслідку чого од школьского року 1997/1998 в12 основных школах северовыходного Словеньска быв про-явленый інтерес родичів школярів завести выучованя русинь- ского языка. К тому акту были приправлены і з помочов шта- т у в ы д ан ы в ш ы т кы п о т рібн ы п ед аґ о ґ ічн ы до к ум ен т ы (Koncepcia vzdelavania deti obcanov SR rusinskej narodnosti; Koncepcia vyucovania predmetu rusinsky jazyk; Ucebne plany pre zakladne skoly; Ucebne osnovy pre zakladne skoly), як і учеб- никы русиньского языка про основны і середні школы. Але основнов задачов і в сучасности зістає освітна робота меджі родичами, жебы порозуміли вызнам даного процесу і запи- совали свої діти на выучованя предмету русиньскый язык і култура.Пріорітов про Русинів в школьскій сфері є як росшырёва-ня выучованя предмету русиньскый язык і култура на обид- вох ступнях основных школ і дакотрых ґімназіях в реґіоні серевовыходного Словеньска, так і выхова будучіх кваліфі- кованых педаґоґів про даный предмет. Наперек тому, же уж од 1993 року ся евідують снагы Русиньской оброды на Сло- веньску створити катедру русиньского языка і културы на котрійсь з пряшівскых факулт, докінця на тот ціль штат в1994 р. выділив 1,5 міліона корун на єй заряджіня, доднесьтакой катедры ніт. Місто нёй в 1998 році взникать як ректо- ратне працовіско Пряшівской універзіты Інштітут народно- стных штудій і чуджіх языків, в рамках якого зачало як пер- ше фунґовати Одділіня русиньского языка і културы. Но таке рішіня лем на час вырішыло проблем приправы педаґоґів, і то не в повній мірі. Проблем є в тім, же выучованя русиньс- кого языка в рамках Інштітуту є в позіції предмету „воли- тельного": можуть собі го зволити штудовати - як проглуб- лену форму штудія - штуденты Педаґоґічной факулты, а як меджіодборове штудіум штуденты хоцькотрой факулты Пря- шівской універзіты, окрем штудентів Педаґоґічной факулты Пряшівской універзіты, предмет русиньскый язык і култура штудують главно штуденты Філозофічной факулты ПУ. Із споминаных прічін о штудіум офіціално абсентує інтерес бо- гословців православной ці ґрекокатолицькой богословской факулты, і хоць неофіціално о нёго інтерес проявлюють. Но винов абсенції самостатной катедры ніт можности, наперек значному інтересу, штудовати русиньскый язык і културу як самостатный штудійный одбор, респ. в комбінації з якымсь іншым предметом, абсолвенты якого бы здобыли кваліфіка- цію і про вшыткы споминаны сферы културно-сполоченьс- кого жывота Русинів. А створіня катедры очівидно є зада- чов, вырішіня котрой зістане в сфері школства пріорітнов в далшім періоді нелем про Русиньску оброду, але і про сучас- ных працовників Інштітуту народностных штудій і чуджіх языків Пряшівской універзіты.Літературна сфераЛітературна сфера Русинів на Словеньску є єдинов, де абсентує перерваня контінуіты сучасности з минулостёв. Русинь- ска література все мала особности, якы то з бівшов, то з мен- шов силов вступали на літературну сцену, в залежности од сполоченьско-політічной сітуації і од авторьского потенціа- лу. Література творена в русиньскім языку взникала як в ча- сах, коли вшыткы Русины жыли в єдній імперії і не мали за- бороны голосити ся к русиньскій народности - авторы А. Па- дальскый, І. Выслоцькый, А. Коцак, А. Вальковскый (18. ст., мотівованы і переселенецьков літературов, яку творили Ру- сины в Северній Америці - Емілій Кубек, Штефан Варзаль,І ван Ладіж ін ьскый ) ; І . Р іп а, П. Лодій , М. Ан дрейко в іч, А. Лабанц, Т. Подґаєцька, А. Кріґер-Добряньска, М. Невиць- ка, А. Духновіч, П. Кузмяк, А. Павловіч (19. ст.); так і в новій Чеськословеньскій републіці а нескорше в повойновій Чесь- кословеньскій соціалістічній републіці (20. ст.) - авторы І. Жак, І. Новак, А. Цапцара, А. Галґашова, Н. Гвозда, А. Галчакова, Ю. Матяшовска, Ш. Смолей, М. Полчова, Е. Цап- цара, А. Владыкова, О. Кудзей - творили наперек заказу ру- синьской народности, ку котрым по році 1989 прибыли авто- ры передтым пишучі по україньскы - Штефан Сухый, Марія Мальцовска, Юрій Харитун, Миколай Ксеняк. А не іншак тому є і в самостатній Словеньскій републіці (на зачатку 21. ст.), коли по заведжіню до школ предмету русиньскый язык і култура к споминаным старшым авторам, сістематічно пуб- ліковавшым свої творы главно в прилозі „Народных нови- нок" - „Поздравліню Русинів" і часописі „Русин", ся зачіна- ють поступно придавати і молоды авторы, школярі і шту- денты, котры од кінця 2000 року ся зачали публіковати в квар- талнику про русиньскы діти і молодеж „Русалці" - далшій при- лозі „Народных новинок".Говорячі о уровни літературного процесу Русинів Пряшів- щіны треба підкреслити, же не быти розлічных языковых впливів і орьєнтацій, як наслідку політічных впливів сусідніх країн, література Русинів Словеньска в сучасности бы могла ся пышыти омного бівшым чіслом авторів а самособов і выс-шов умелецьков уровнёв. Но наперек тяжкій сітуації і стаґ- нації розвитку літературы в русиньскім языку, котру розви- ваючому ся літературному процесу з 20. років 20. ст., потім лібералізації сполочности в 60. роках, наслідно завдав пері- од „будованя соціалізму і комунізму", аґресівно придусившый спробы о возроджованя русиньского народа і языка, народ- ноязычна русиньска орьєнтація вытримала і пережыла, гля- даючі і находжаючі силну опору як у фолклорній народній творчости, так в реліґійно-церьковній письменности в ру- синьскім языку, якы мали од прадавна довгу традіцію меджі Русинами. Зато не є ниякым чудом, же першы народны авто- ры - Іван Жак на Спішу, Іван Новак на Маковіці, Марія Ду- фанцёва у Пряшові, Юрко Колинчак на Снинщіні, Николай Горняк на Лабірщіні - творили в тій традіції. Не каждому зних ся пощастило надруковати свої поезії-співы в тогдышній пресі, але они вшыткы творили тот зародок, з котрого в по- войновых часах, окреме од 60. років, выросли і розвинули ся писательскы поетічны самородкы, з творчости котрых была выдана книжка „Зелений віночок, червоні квіточки" (1965). На тоту літературну творчость старшого поколіня надвязо- вали высшеспоминаны поеты і писателі, зачінаючі свою літе- ратурну путь аж в повойновых роках. В їх творчости ся уж выразніше проявлять амбіція літературно ся выділити меджі своїма сучасниками: є в них бівша снага освоїти собі теорію творіня літературных жанрів на основі освіты і особного інте- ресу к літературі. Од такой літературной роботы быв уж лем крок к літературній творчости на професіоналній уровни, котра у Русинів зачала взникати в 60. - 70. роках (Хома, 2000). Спомеджі выданых творів того часу можеме спомянути: ан- толоґію „Карпати піснею вчаровані" (1974), зборникы: Івана Жака „Маковіцькі нути" (1960), Юстины Матяшовской „Оря- би н ь ски й в ін о к" ( 19 75) , Ни к о лая Гв о з ды „Мак о в и ц ь кі дзвіночки" (1976), Юрка Колинчака „Підвигорлатська бист- рина" (1977), Анны Галчаковой „Окрилені мрії" (1978), „Ба- лады" (1984).Література Русинів Словеньска свого повного возроджіня зажывать по 1989 році, коли ся мінять условія розвитку і про Русинів як народность наперед в Чесько-Словеньскій феде- ратівній републіці а од 1993 року і в самостатній Словеньскійрепубліці. Вдяка підпорі штату при книжковім выдаваню літе- ратуры Русинів, выходять на світло новы зборникы поезій і прозовы творы а ку авторам знамым з минулых часів прибы- вають новы, котры переходять з україньского або і (велико)- руського языків на русиньскый, бо тоту путь поважують за природну в сучасній етапі розвитку културы Русинів, і докін- ця ініціують в 2001 р. зрод писательского субєкту - Сполку русиньскых писателів Словеньска. Спомеджі них треба спо- мянути в першім ряді поетів Штефана Сухого, якый є авто- ром штирёх книжок в русиньскім языку, зборників поезій „Ру- синьскый співник" (1994) і „Енді сідать на машыну вічности" (1995), зборника повідань „Як Руснакы релаксують" (1997) і стишковой книжкы з нотами про основны школы з навчанём русиньского языка „Азбукарня" (2004); Юрка Харитуна (по-етічный зборник „Гуслі з явора", 1995), прозаічку Марію Мальцовску, яка є авторков трёх зборників повідань в ру- синьскім языку: „Манна і оскомина" (1994), „Під русиньскым небом" (1998), „Русиньскы арабескы" (2002), і книжкы при- повідок про діти „Приповідкова лучка" (1995), котры в р. 2000 были выданы і формов маґнетофоновой казеты; і байкаря Миколая Ксеняка, автора книжкы „О Камюньскых майст- рах" (1994), книжкы повідань „Біда Русинів з дому выганя- ла" (2002) і зборника баёк „Выбраны байкы" (2002). Споми- наны авторы творять літературу професіоналной уровни, яка може конкуровати іншоязычній літературі. Центром увагы сучасных русиньскых писателів суть проблемы чоловіка, села, народности, языка, але і філозофічны роздумы над бытём в сучасній економічно нелегкій добі, традіції, церьков, народ- ны ремесла. Вдяка приступности языка у своїх чітателів здо- быв ають сім п ат ії а в дяка якост и о крем ы х літ ерат урны х жанрів суть перекладованы до іншых языків і публікованы в словеньскых і загранічных періодіках. Доднесь троє найліп- шы з русиньскых авторів Словеньска Ш. Сухый, М. Маль- цовска і М. Ксеняк ся можуть похвалити престижнов цінов Александра Духновіча уділёванов Карпаторусиньскым науч- ным центром в США за найліпшу книжку русиньской літе- ратуры .ЛІТЕРАТУРАЗозул як, О. Перший крок Ініц іятив ной гр упи . Нов е ж итт я. Пряшів, 1. XII. 1989. С. 2.Магочій П. Р. Т ривалість регіональних культур: Русини і ук- раїнці на їхній карпатській батьківщині та за кордоном. Нью-Йорк,1993. С. 66.Magocsi P. R., ed. A New Slavic Language is Born/Zrodil sa novy slovansky jazyk. New York, 1996. P. ХІІІ.Плішкова А. Компетенція на зміну внуторной штруктуры вы- сыланя є в руках шефредактора Пряшівского штудія - інтервю з централным діректором Словеньского розгласу в Братіславі, ПгДр. Ярославом Резніком // Народны новинкы/ Пряшів/ Ч. 11 - 14, 28. ІІІ. 2001. С. 5.Плішкова А. Професіоналіта на першім місті - інтервю з шеф- редактором Главной редакції народностно-етнічного высыланя Словеньского розгласу в Пряшові, ПгДр. Войтєхом Бачом // На- родны новинкы. Ч. 11 - 14, 28. ІІІ. 2001. С. 5-6; Самостатне русин- ске высыланя зась на досяг рукы? // Народны новинкы. Пряшів. Ч.16-17, 25. ІV. 2001. С. 1-2.Становы Русиньской оброды на Словеньску. Русин. Меджі- лабірці, 1990 .Ткачов С. Статус литературного языка русинов на Украине // Slavica Tarnopolensia. Ч. 2. Тернопіль, 1995. С. 21.Tolstoj N. I. Introduction/Uvodom // Magocsi P. R., ed. A New Slavic Language is Born/Zrodil sa novy slovansky jazyk. New York, 1996. P. ХІІІ.Stec M. K otazke „rusinskeho" spisovneho jazyka. Presov, 1992. С. 22.Хома В. Русиньска література на Словеньску в остатніх роках / Русин. ХІ, 5-6. Пряшів, 2000. С. 2.

Скачать электронную версию публикации