Basic colour terms in the lexical-semantic field of colour in the Rusin language.pdf Увод Хроматскей лексики у руским язику (у бачко-сримскей вариянти русинского язика) нє пошвецована окремна увага. Можеме повесц же хроматска лексика у одредзеней мири обробена у капиталних лексикоґрафских дїлох - двотомним Сербско-руским словнїку [8; 9] и єднотомним Руско-сербским словнїку [11]. За потреби тих словнїкох анализована найширша язична материя. У словнїкох ше находза и одреднїци зоз прикладами, колокациями и фразеолоґийнима варазами хтори уключую и назви за фарби у руским и сербским язику. Попри Юлияна Рамача, Михайла Фейси, Гелени Медєши (у обидвох словнїкох) и Оксани Тимко Дїтко (у другим наведзеним) хроматскей лексики одредзена увага пошвецена и у даскелїх авторских роботох. Розпатраюци рижни правописни проблеми, Гелена Медєши ше оглядЛингвистика и язык 255 ла и на векше число лексемох хтори преноша ниянси дзепоєдних основних фарбох [4; 5]. Рамач Юлиян даєдни назви за одредзени фарби дотхнул у своїх розпатраньох о прикметнїкох [10]. Михайло Фейса єдну свою роботу пошвецел хроматскей терминолоґиї, намагаюци ше утвердзиц основни инвентар лексемох зоз хторима ше меную фарби у руским язику и систематизовац руску хроматску терминолоґию, хтору слависти у славистики вообще нє спатрали [17]. У тей роботи автор жада поровнац хроматску терминолоґию руского язика зоз хроматскима терминолоґиями тих язикох хтори у одредзених историйних периодох були у длугшим контакту зоз руским язиком. То ше окреме одноши на сербски и мадярски язик. По розпад Австро-Угорскей 1918. року службени язик Руснацом бул мадярски язик, а од того року по нєшка (з кратшу прерву под час Другей шветовей войни) то бул сербски язик. Же на руску хроматску терминолоґию маю уплїв и други язики указує и податок же лексема/меновнїк за фарбу у руским язику нємецкого-ґерманского походзеня (рус. фарба < нєм. farbe). Тото виглєдованє у сущносци представя предлуженє виглєдованьох хроматскей терминолоґиї у язикох швета, хтори розпочали Брент Берлин и Пол Кей зоз своїм дїлом Термини за основни фарби: Їх универзалносц и еволуция [16]. Авторе, глєдаюци язични универзалиї, до инвентару основних фарбох дошли так же од жридлових бешеднїкох дзеведзешат осем рижних язикох вимагали менованє розличних фарбох зоз таблїчки фарбох Генрия Мансела [19]. По Берлинови и Кейови язики свою хроматску терминолоґию розвиваю зоз стану у хторим ше находза лєм два основни хроматски термини. Тот стан ше розвива и приходзи по стан у хторим ше видзелюю максимално єденац фарби. Авторе аж запровадзели и гиєрархию фарбох - кед даєден язик ма два термини за основни фарби, то буду била и чарна (анґл. white, black); кед даєден язик ма три термини за основни фарби, то буду била, чарна и червена (анґл. white, black, red); кед даєден язик ма штири термини за основни фарби, то буду била, чарна, червена и або желєна або жовта (анґл. white, black, red, green/yеllоw); кед даєден язик ма пейц термини за основни фарби, то буду била, чарна, червена, желєна и жовта (анґл. white, black, red, green, yеllоw) итд.; други фарби: белава, браон и помаранчецова и/або лилова и/або целова и/або шива (анґл. blue, brown, orange/pink/purple/gray). Попри утвердзованя єденац основних фарбох Берлин и Кей як язичну универзалию, на основи виглядованя коло сто културох, утвердзели и седем фази їх наставаня. У першей фази розвою, по авторох, єден язик ма найменєй два фарби и то билу и чарну; у другей червену; у трецей желєну або жовту; у штвартей жовту або желєну; у пиятей 256 2022. № 68 белаву; у шестей браон; у седмей лилову або целову або помаранчецову або шиву [16: 7]. Назви за основни фарби, по Берлинови и Кейови, требали би буц єдноморфемни и нємотивовани. За розлику од напр. анґлийского язика у хторим основа словох хтора означує фарбу єднака прикметнїку у цалосци, у руским и вообще у славянских язикох, у сущносци анї нєт єдноморфемних терминох за фарби, понеже ше на основу прикметнїка вше додаваю законченя за род. Заш лєм, за термини основних фарбох будземе тримац гевти прикметнїки хтори формовани лєм зоз основи прикметнїка и одредзеного законченя за род. Кед же даєдни прикметнїки маю ещи даєден афикс, тоти прикметнїки нє третираме як примарни основни фарби понеже нєспорне же вони резултат познєйшого розвою [17: 310-311]. Цо ше дотика примени критериюма нємотивованосци, одредзованє (нє)мотивованосци у даєдних случайох дискутабилне. То ше напр. одноши на хроматски термини vörös у мадярским язику (тото слово инкорпороване до руского презвиска мадярского походзеня Вереш [3; 14]) и червена у руским язику хтори мотивовани; мадярски термин походзи од меновнїка vér «крв» [15], а руски термин од меновнїка черв «црв» хтори зачувани у меновнїку червоточ [9: 824]. И попри тим же тоти прикметнїки у одредзеней мири процивсловя твердзеньом Берлина и Кея у поглядзе наставаня терминох за основни фарби, треба визначиц же бешеднїки руского язика кед хасную прикметнїк за червену фарбу (червени) цалком страцели зоз видогляду вязу зоз меновнїком за хтори можеме повесц же ше уж находзи у фонду архаичних словох. Без огляду на тото же як ше наведзени прикметнїки третираю, чи як часц критикох универзалистох чи як час критикох релативистох [2], ми оставаме на становиску же у виглєдованю тей файти барз хасновите рушиц од єдного инвентару фарбох хторого у науки провадзи солидна арґументация. Як еквиваленти за назви основних фарбох у анґлийским язику (по Берлинови и Кейови: white, black, red, green, yellow, blue, brown, purple, pink, orange, gray) зявюю ше назви шлїдуюцих основних фарбох у руским язику: била, чарна, червена, желєна, жовта/жолта, белава, браон, лилова, целова, помаранчецова/помаранджецова и шива. Дублети жовта и жолта, односно помаранчецова и помаранджецова одноша ше на лексични вариянти хтори Руснаци хасную у двох найвекших населєньох у хторих жию. Назви жовта и помаранчецова характеристични за жительох Руского Керестура а назви жолта и помаранджецова характеристични за жительох Коцура [12: 352]. Видзелєни назви основних фарбох у руским язику будземе у тей тоботи анализовац спрам предпоставеней хронолоґиї наставаня, на хтору указую и резултати виглєдованя Кароля Ґаданїя. Ґаданї Лингвистика и язык 257 заключує же у праславянским язику нє существовало вельке число прикметнїкох хтори означовали фарби понеже у старославянским язику и старей литератури восточнославянских и южнославянских язикох. Од єденац терминох за основни фарби у руским язику пейц маю континуитет од праславянского периоду: *bеlъ «били», *čьrnъ «чарни», *zelenъ «желєни», *žltъ «жолти/жовти», *sivъ «шиви». Попри нїх у праславянским периодзе хасновани и прикметнїки медзи хторима дзепоєдни нє зачувани у руским язику, або вименєли значенє: *blĕdъ «бляди», *modrъ серб. «модар», рус. «цмобелави», *rudъ серб. «руд», рус. «червенкасти», *rьdjavъ серб. «риђ», рус. «ардзави/», *sĕdъ серб. «сед», рус. «шиви», *sinь серб. «сињи», рус. «белави» [18: 21]. Други хроматски прикметнїки (окреме прикметнїки зоз хторима ше одредзую фарби зоз шестей и седмей фази їх наставаня по Берлинови и Кейови - браон, лилова, целова, помаранчецова/помаранджецова, шива) у инвентарох славянских язикох настали у познєйшим периодзе розвою або су превжати зоз других, нєславянских язика. Методолоґийни приступ ґу виглєдованю Приклади уключени до роботи ексцерпирани зоз найширшей язичней градзи. Сербско-руски словнїк и Руско-сербски словнїк [8; 9; 11] уключели шицку существуюцу литературу обявену на руским язику до 2010. року и представяю найлєпши лексикоґрафски дїла бачко-сримскей вариянти русинского язика, односно южнорусинскей вариянти заступеней у Сербиї и Горватскей. У тих найобсяжнєйших словнїкох руского язика обезпечени числени приклади и вирази зоз руского язика, як и одвитуюци еквиваленти у першим случаю на релациї сербски-руски а у другим случаю на релациї руски-сербски, цо потвердзую и рецензенти проф. др Ґордана Вукович, проф. др Александер Д. Дуличенко и проф. др Боґолюб Станкович, як и фахово совитнїки у роботи на Словнїку и Картотеки проф. др Митар Пешикан, проф. др Слободанка Бошков и проф. др Ґордана Йованович. Попри тих жридлох, за анализу хроматскей терминолоґиї хтора вязана за основни фарби у руским язику хасновали зме и релевантну литературу обявену по обявйованю Руско-сербского словнїка 2010. року. З тей литератури треба визначиц сет од пейцох кнїжкох Гелени Медєшовей у хторих окреме значни статї «Белава дзивка» [4: 46-48] и «Офарбене зоз словами» [5: 50-51]. За виводзенє заключеньох о одношеньох на плану хроматскей терминолоґиї у славянских язикох консултовали зме одвитуюцу литературу хтора ше одноши на лексично- семантичне польо фарба у славянских язикох. З оглядом на то же слово фарба женского роду (як и у сербским язику боја), назви за фарби будземе наводзиц зоз прикметнїками у женским 258 2022. № 68 роду. То ше, розумлїве, нє одноши на браон фарбу хтора ґерманского походзеня и хтора у руским и у сербским прилапена як нєпременлїва. Интересантне же и лексема хтора ше хаснує як обща назва за шицки фарби, як у сербским так и у руским язику, нє лєм женского роду алє и нєславянского походзеня. У сербским язику лексема боја походзи зоз турского язика (од тур. boya) [20: 143], а у руским язику лексема фарба ґерманского походзеня (од нєм. Farbe) [7: 188]. Зявйованє лексеми фарба ше толкує з приходом Нємцох до Бачки на концу 18. и на початку 19. вика, хтори у привредним поглядзе були розвитши. Цо ше дотика жридловей, славянскей лексеми, хтора дакеди преношела тото значенє, вона ше уключела до рошлїнскей терминолоґиї и дала меновнїки квиток (множ. квитки, квице) и квет (мн. квеце). Жридлове значенє зачуване у даєдних славянских язикох, напр. цвет русийским и цвят у болгарским [6]. У габи анґлицизмох хтора заплюсла руски язик на початку 21. вику зявела ше и лексема колор (< анґл. colo(u)r); меновнїк колор пременлїви а цо ше дотика його хаснованя хаснує ше як обща назва за шицки фарби (углавним у синтаґми ТВ у колору). Кед слово о наводзеню фреквентних виразох або колокацийох зоз Сербско-руского словнїка [8; 9] и Руско-сербского словнїка [11] у хторих ше назви фарбох находза у хлопским або стреднїм роду, вони буду преберани у тим роду у хторим и служа як илустрация за хаснованє одредзеней фарби. У роботи хасновани и шлїдуюци скраценя за язики: анґл. - за анґлийски, нєм. - за нємецки, рус. - за руски, серб. - за сербски, тур. - за турски. Заступеносц назвох за основни фарби у виглєдовацким корпусу И попри критикох универзалистох од релативистох [2: 223-225] ми тримаме же рушиц у виглєдованю од єденац основних фарбох вигодне и же представя релевантну основу за поровнованє хроматскей терминолоґиї у рижних язикох. Представянє хаснованя назвох за основни фарби у руским язику у тим поглавю тиж базуєме на Берлин-Кейовей теориї [16: 7]. У складу зоз предпоставенима фазами наставаня основних фарбох и ми термини за основни фарби у руским язику представяме по гипотетичним порядку наставаня. То причина же у анализи рушаме од билей, прейґ чарней, червеней, желєней, жовтей/жолтей, белавей, браон, лиловей, целовей, помаранчецовей/помаранджецовей по шиву. 1. Била. Билу фарбу стретаме напр. у били швет : бели свет; чарне на билим : црно на белом. Обачуєме же ше як еквиваленти за руски Лингвистика и язык 259 прикметнїк била у сербским язику зявюю, попри бела, и прикметнїки плава (блонд) [17: 312] и седа (оп. шива у часци 11). У шлїдуюцих прикладох лексема била у синонимским одношеню зоз лексему седа: били власи : седе косе; била брада : седа брада. Кед слово о сейкастих, блядих, блонд власох младей особи, у сербским язику еквиваленти плава, светла або блонд, напр. дзивче зоз билима власами : девојчица плаве косе. Прикметнїк блонд у обидвох язикох представя пожичку зоз анґлийского язика и нєпроменлїви є. 2. Чарна. Чарну фарбу стретаме напр. у чарни як угель (углє, галка) : црн као гавран (угљен); облєчиц (завиц) дакого до чарного : завити некога у црно. Лєм у фиґуративним значеню, зоз меновнїками хтори знача дацо нєдобре и неґативне, можу ше у руским язику як еквиваленти за сербски прикметнїк црна зявиц и други прикметнїки. Наприклад: црни човече : нєщесни чловече; црни грех : вельки (чежки) грих; црна беда : велька бида. Додайме же назви црни лук, як и бели лук, у руским язику нє уключую дотичну фарбу понеже їх прекладни еквиваленти окремни лексеми - цибуля и цеснок. 3. Червена. У векшини случайох за фарбу червена еквивалент у сербским язику црвена, алє у даскелїх случайох и румена. Наприклад: червена крев : црвена крв; червена ружа : црвена ружа; Червени криж : Црвени крст; червени лїца : румени образи; твар му червена як яблуко : лице му је румено као јабука. Одвитуюци прикметнїки за румена у руским язику, у зависносци од контексту, попри червена, и червенкаста и, евентуално, целова. 4. Желєна. Скоро у шицких зазначених прикладох за лексему желєна еквивалент у сербским язику желєна. Наприклад: желєна трава : зелена трава; желєна поверхносц : зелена површина; желєна овоц : зелено воће; желєни очи : зелене очи; желєни од єду (гнїву) : зелен од једа (љутине, беса); ти ещи желєни : ти си још зелен. Прикметнїк желєна у руским язику додава ше ґу меновнїком пасуля и ящурка. Одвитуюци поняца у сербским язику за еквивалент маю єдну лексему - боранија за желєна пасуля а зелембаћ за желєна ящурка. 5. Жолта/Жовта. У велькей векшини прикладох за жолту/жовту фарбу еквивалент жута. Наприклад: жолта маїца : жута мајица; жолти лимун : жути лимун; жолта раса : жута раса; жовта преса : жута штампа [13: 73]. 6. Белава. У векшини прикладох белава ше находзи у еквивалентним одношеню зоз плава. Наприклад: белаве нєбо : плаво небо; белаве морйо : плаво море; белави каменок : плави камен; белава крев : плава крв. 260 2022. № 68 Даєдни приклади указую на шветлєйшу (рус. ясна) або цмейшу (рус. цма) ниянсу белавей: яснобелава : отворено плава; цмобелава : затворено плава, тамноплава. Плави сумрак, наприклад, у руским язику цмобелави змерк. За цмобелаву ниянсу у сербским язику существує и прикметнїк модар. Так напр. белави очи можу буц и плаве и модре очи [8: 745]. Кед при дачим белавим (напр. морю, нєбу и др.) обачлїва шивкаста ниянса, у сербским ше язику у тим случаю хаснує прикметнїк сиња. Тот прикметнїк, медзитим, може буц прекладни еквивалент и за шива, чарна и за даєдни други прикметнїки (хтори анї нє муша преношиц фарбу алє емоциї). Наприклад: шиви камень : сиви камен; шивкасти власи : сиња коса; чарни гавран : сињи гавран; нєщесни широтки : сињи сирочићи; пукло як страшни гром : пуче као сињи гром. 7. Браон. У обидвох язикох, попри термину браон, хасную ше ещи два еквиваленти. У руским язику кафова и доганова, а у сербским язику смеђа и кафена. Наприклад: кафови штоф : браон штоф; кафово власи : смеђа коса. Прикметнїк браон у обидвох язика нєпременлїви. Вон у сущносци затримал нєпременлївосц хтору ма и у нємецким язику. За власи (сербски косу) и очи, попри лексемох кафово и браон, можу ше хасновац и синонимски прикметнїки - ґестиньово и доганово; у сербским язику у тих случайох еквивалент, попри смеђа, и кестенаста. 8. Лилова. Лиловей фарби еквиваленти у сербским язику прикметнїк љубичаста и бешедни прикметнїк лила, хтори нєпременлїви. Интересантне же тота фарба у анализованих словнїкох зазначена лєм у комбинациї зоз ултра - ултралилова : ултраљубичаста. Сербско- руски словнїк зазначує и синонимску комбинацию ултравиолетна : ултравиолетна [9: 818]. 9. Целова. Сербски еквиваленти за целову фарбу ружичаста и розе; еквивалент розе нєпременлїви. У виглєдовацким корпусу находзиме лєм шлїдуюци вираз: патриц на (през) целово окуляри : гледати на (кроз) ружичасте наочаре. Попри термину розе еґзистує и форма роза, алє у тей роботи даваме першенство форми розе, у складу зоз становиском Милки Ивич [1]. 10. Помаранджецова/Помаранчецова. Сербски еквивалент помаранджецовей/ помаранчецовей фарби наранџаста/наранчаста; корпус обезпечує и прикметнїк оранжаста (виведзени зоз оранж), хтори новшого походзеня и представя пожичку зоз французкого язика. Понеже назва фарби базована на фарби дотичней южней овоци, здобува ше упечаток же то и єдина асоцияция у вязи з ню. У анализованих словнїкох нєт анї єдней илустрациї за хаснованє тей фарби. Лингвистика и язык 261 11. Шива. Еквивалент шивей фарби у сербским сива, а за косу и браду еквивалент може буц и седа. Наприклад: шива еминенция : сива еминенција; шиви медведз : сиви медвед; шива маса : сива маса. Основни фарби зоз найвецей ниянсами Найвецей ниянси у виглєдовацким корпусу маю жовта и червена. Так напр. лимункова, директно асоцира на фарбу лимуна и, мож повесц, представя шветлєйшу ниянсу жовтей/жолтей (серб. светложута, боје лимуна). Блїзка єй и гушаткова з оглядом на тото же асоцира на жовту/ жолту фарбу гушаткох (серб. светложута, боје гушчића). Як ниянси жовтей/жолтей мож розликовац и шлїдуюци фарби: бронзова, драп (нєпременлїви прикметнїк) / драпова (и драпкова), златна, кайсова (и кайсочкова), крем (нєпременлїви прикметнїк) / кремова (и кремкова), стриберна (и стрибернїста); серб. бронзана, драп (нєпременлїви прикметнїк), златна, боје кајсије, крем (нєпременлїви прикметнїк), сребрна (и сребрнаста). Новшого походзеня и беж (ниянса кремовей) и окер (червенкастожовта) фарба, хтори як прикметнїки нєпременлїви. Кед целова фарба цмейша наволує ше мескова (серб. прљаво розе, боје меса). Як ниянси червеней можеме розликовац и фарби винова (цмочервена), вишньова, цегелкова, циметова и табакова (доганово-червена); еквиваленти тих прикметнїкох у сербским язику тамноцрвена, вишњаста / вишњева / боја вишње, боја ћерамиде, циметаста и боја труле вишње. У сербским язику хасную ше и термини пурпурна, гримизна и скерлетна, док ше у руским язику за тоти три термини як еквивалент хаснує пурпурна (зоз синонимом багрова и комбинованим прикметнїком лилово-червена); багрова фарба за еквиваленти у сербским язику ма пурпурну и багрену боју. У обидвох язикох прилапена и пожичка французкого походзеня бордо (по файти вина зоз околїска города Бордо), хтора нєпременлїва; вона означує цмочервену фарбу. Новшого походзеня и цинобер (помаранчецово червена) фарба. Блїзко при тей ниянси и ардзава червенкаста (серб. боја рђе). Закљученє У рамикох хроматскей терминолоґиї руского язика видзелює ше сет од єденац терминох: била, чарна, червена, жељена, жовта/жолта, белава, браон, лилова, целова, помаранчецова/помаранџецова и шива [17]. Рушаюци од терминох за основни фарби, хтори свойочасово видзелєли Берлин и Кей [16], у роботи зме, на основи виглєдовацкого корпуса, хторого творя насампредз Сербско-руски словнїк [8; 9] и Руско-сербски словнїк [11], представели основу рускей хроматскей терминолоґиї, хтора нє була систематски спатрана у славистики. 262 2022. № 68 Тото поровнуюце виглєдованє потвердзує заключенє хторе виведла и Кример-Ґаборович за сербски язик [2: 245]. Єй констатация же найвецей заєднїцки колокациї и вирази у сербским язику єст при лексемох хтори меную фарби бела, црна, црвена, зелена, жута и плава одноши ше и на одвитуюци фарби у руским язику - била, чарна, червена, желєна, жолта и белава. Тоти фарби и у руским язику маю подобни звонкаязични референти, напр. дзень били, ноц чарна, крев червена, веґетация желєна, слунко жолте, нєбо белаве. Значни розлики видзиме у тим же за лексему била сербски язик ма еквиваленти бела и плава, а за лексему белава ма еквиваленти плава и седа. Розлика найвираженша при менованю власох або бради. Попри тим, за червену сербски язик ма црвена и румена; румена за еквивалент ма целова (напр. за твар, лїца, яблуко). У векшини случайох хаснованє фарбох як у основним так и у пренєшеним значеню идентичне. Еґзистую, медзитим, случаї кед прикметнїк хтори преноши дату фарбу нєобходни за менованє одредзених поняцох у єдним язику, док ше у другим язику хаснує окремна лексема, кед дотична фарба або уключена до окремней лексеми або ше зоз окремну лексему подрозумює (напр. рус. цибуля : серб. бели лук; рус. желєна пасуля : серб. боранија). Утвердзени розлики треба мац на розуме при ученю виглєдованих язикох же би у билинґвалним хаснованю нє приходзело до гришкох, т.є. же би нє приходзело до неґативного трансферу. Векшина хроматских терминох славянского походзеня (*bеlъ > била, *čьrnъ > чарна, *sivъ > шива, *zelenъ > желєна, *žltъ > жовта/жолта), алє ше у остатнїх деценийох за потреби ниянсованя вше вецей хасную и одредзени пожички, напр. азурна, теґет, аквамарин, тиркизна и др. Даєдни з нїх оставаю нєпременлїви, напр. блонд, браон, драп, крем, беж и окер у обидвох язикох, а лила и розе лєм у сербским. Лексема за означованє фарби у обидвох виглєдованих славянских язикох (у сербским и боја и фарба, а у руским лєм фарба) нєславянского походзеня. Лексема боја у сербским язику походзи зоз турского язика (тур. boya), а у руским язику (як и у сербским язику кед ше термин одноши на звонкаязични ентитети) лексема фарба нємецкого походзеня (нєм. farbe). Лексема фарба представя пожичку од нємецких ремеселнїкох и тарґовцох хтори ше до Бачки приселєли на концу XVIII и на початку XIX вику. Патраци у цалє, тота робота представя пробованє же би ше витворела перша систематизация хроматскей терминолоґиї у руским язику. За цалосне або ширше спатранє терминох хтори уключени до комплетней системи менованя фарбох у руским язику нєобходни дальши виглєдованя.

Скачать электронную версию публикации